کولبری،«بردگی»به روایت عدد و رقم
ام ویسز از افراد مختلف از جمله فعالان مدنی، پژوهشگران، روزنامه‌نگاران دعوت می‌کند تا تجربه و نظر خود را در مورد چالش‌ها، دست‌آوردها ،حقوق اقلیت‌های دینی و مذهبی و جامعه مدنی ایران در میان بگذارند. این بار ام ویسز از اوین مصطفی‌زاده/ سازمان حقوق بشری کردپا، دعوت کرده در مورد پدیده کولبری در کردستان ایران بنویسد. به گفته مسئول آمار کردپا، کولبری به عنوان یک راە درآمد معیشت تحمیلی و تنها راە برای مردم میتواند نوعی از بردەداری محسوب شود، آن هم باتوجە بە اینکە مردم این منطقە بەشیوە سیستماتیک هدف عقبماندگی اقتصادی و محرومیت قرار گرفتەاند، بطوری کە هم کولبری بە آنها تحمیل می‌شود و هم بخاطر آن کشتە می‌شوند.
«کولبر»، به کسی گفته می‌شود که بارهای گمرک‌نشده تاجران ایرانی را از نقاط مرزی در اقلیم کردستان عراق به داخل ایران حمل می‌کند و بابت آن، براساس وزن نوع باری که حمل کرده، دستمزد می‌گیرد.
«کولبری »، نه شغل بلکه کاری تحمیلی و بسیار طاقت‌فرسا برای تامین نان و نیازهای اولیه زندگی‌ست که در نبود فرصت‌های شغلی و عدم توسعه یافتگی و توسعه پایدار، مردم کُرد در مناطق مرزی کرمانشاه، کردستان، آذربایجان غربی و ایلام مشغول به آن هستند.
در هر کدام از این استان‌ها بسته به تعداد بازارچه‌های مرزی غیررسمی، فرصت کولبری برای مردم بیشتر یا کمتر مهیا می‌شود.
کولبران معمولا موادی مانند؛ قطعات یدکی، مواد اولیه کارخانجات، لوازم خانگی کوچک، لوازم‌آرایشی و بهداشتی، پارچه، لاستیک، غلات و… را در دو طرف مرز و عموما برروی کول و در مواقعی با قاطر جابه‌جا می‌کنند.
کولبران بطور میانگین مسافت‌های سخت و صعب‌العبوری را به طول ۱۵ کیلومتر می‌پیمایند.
براساس آمار‌های رسمی، تعداد کولبران استان‌های کردستان، ایلام، کرمانشاه، آذربایجان غربی بین ۸۰ تا ۱۷۰ هزار نفر است و این روز‌ها کولبری محدود به رده سنی و جنسیت خاصی نیست و زنان، کودکان و مردان ۱۳ تا ۷۰ ساله را دربر می‌گیرد. حتی ورزشکاران مدال‌آور( مهدی خسروی، طاها غفاری) و افرادی با تحصیلات دکترا و فوق‌لیسانس از سر ناچاری به این شغل روی می‌آورند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که کولبران به ازای حمل کالا در مناطق مرزی، نهایتا ۱۰۰ تا ۳۵۰ هزار تومان وجه نقدی دریافت می‌کنند.
کولبران تمام خطرات کولبری اعم از؛ شلیک مستقیم گلوله نیروهای نظامی، سقوط از ارتفاع، انفجارمین، غرق‌شدن در رودخانه، سرمازدگی و گیرافتادن در بهمن و بوران، ضرب و شتم نیروهای مرزبانی و حتی جانباختن براثر حوادث رانندگی در راه کولبری را به جان می‌خرند تا نانی بر سر سفره خود و خانواده‌شان آورند. در این بین شلیک مستقیم گلوله نیروهای نظامی با بیش از ۷۹ تا ۸۰ درصد بیشترین عامل کشتار کولبران را شامل می‌شود.
کولبران ازهیچگونه حق بیمه اجتماعی و در هنگام زخمی‌شدن از بیمه سلامتی برخوردار نیستند و به دنبال هر حادثه‌ای تمام هزینه‌ها برعهده خودشان است و در بسیاری از مواقع به دلیل خروج از مرز و «حمل بار قاچاق به‌گفته مسولین جمهوری اسلامی» بازداشت و با احکام جریمه نقدی و زندان مواجه می‌شوند و در مواردی بسیاری حتی پول گلوله شلیک شده از آنان بازپس گرفته می‌شود.
با استناد به آمار ثبت‌شده در سازمان حقوق بشری کُردپا آمار کشته و زخمی شدن کولبران طی ۱۰ سال گذشته (۲۰۱۲ تا ۱۵ آگوست ۲۰۲۱) به شرح زیر است؛
| کشته یا زخمی‌شده در سال | کشته | زخمی | جمع کل |
| ۲۰۱۲ | ۴۴ | ۲۹ | ۷۳ |
| ۲۰۱۳ | ۳۸ | ۵۴ | ۹۲ |
| 2014 | ۳۴ | ۵۵ | ۸۹ |
| ۲۰۱۵ | ۴۲ | ۳۰ | ۷۲ |
| ۲۰۱۶ | ۵۱ | ۷۱ | ۱۲۲ |
| ۲۰۱۷ | ۶۷ | ۱۵۳ | ۲۲۰ |
| ۲۰۱۸ | ۷۰ | ۱۵۸ | ۲۲۸ |
| ۲۰۱۹ | ۷۰ | ۱۸۰ | ۲۵۰ |
| ۲۰۲۰ | ۵۳ | ۱۸۳ | ۲۳۶ |
| تا ۱۵ آگوست ۲۰۲۱ | ۳۸ | ۱۰۶ | ۱۴۴ |
| جمع کل | ۵۰۷ | ۱۰۱۹ | ۱۵۲۶ |
بازنمودی از این آمار بدین‌گونه است؛
- از سال ۲۰۱۲ تا ۱۵ آگوست ۲۰۲۱ مجموع ۱۵۲۶ کولبر کشته و زخمی شده‌اند
(۵۰۷ نفر کشته و ۱۰۱۹ تن زخمی) - ۲۸ تن از کولبران کشته و زخمی شده زیر ۱۸ سال سن داشته‌اند.
- ۷۶ درصد از این کولبران با شیلک مستقیم نیروهای نظامی جمهوری اسلامی کشته و زخمی شده‌اند.
- کشته و زخمی شدن براثر سقوط از ازتفاع با ۷ درصد، براثر سرمازدگی و ریزش بهمن ۶ درصد و براثر انفجار مین نیز با ۵ درصد از مجموعه مهم عوامل کشته و زخمی شدن کولبران می‌باشند.
نحوه کشته و زخمی‌شدن کولبران به تفکیک دقیق عوامل؛
- شلیک مستقیم نیروهای نظامی؛ ۱۹۸۷ نفر
- ریزش بهمن و گرفتارشدن در برف وکولاک؛ ۸۵ نفر
- انفجار مین؛ ۶۸ نفر
- سقوط از ارتفاع؛ ۱۰۱ نفر
- سقوط به داخل رودخانه درپی تعقیب و گریز نیروهای نظامی؛ ۱۴ نفر
- ضرب و شتم از سوی نیروهای نظامی؛ ۲۱ نفر
- شلیک نیروهای نظامی ترکیه؛ ۲۳ نفر
- سکته قلبی کولبران در حین کولبری؛ ۱۳ نفر
- افتادن بار بررویش و فشار درحین کولبری؛ ۳ نفر
- مفقود‌الاثرشدن؛ ۲ نفر
- قطع نخاح در حین کولبری؛ ۱ نفر
نامعلوم؛۲ نفر - گازگرفتگی در کوهستان در چادر در راه کولبری؛ ۱ نفر
- زخمی شدن کولبران در پی سانحه رانندگی در راه کولبری؛ ۱۰۴ نفر
تحمیل کولبری با تحمیل فقر اقتصادی
فقر اقتصادی را باید مهم‌ترین عامل روی آوردن مردم به کولبری دانست. «فقدان زیرساخت‌های اقتصادی و نبود سرمایه‌گذاری برای رفع آن»، « تخصیص منابع ملی به شیوه نامتناسب و مبتنی بر نادیده‌انگاری حاشیه به سود مرکز»، « نبود فرصت‌های شغلی و عدم برنامه‌ریزی برای اشتغال پایدار، درنتیجه بیکاری گسترده». همه این‌ها در پرتو « نگاه امنیتی حکومت به مناطق کردنشین» را می‌توان از عوامل عمیق‌شدن و ساختاری شدن فقر در کردستان دانست که از نتایج آن، روی آوردن مردم به کولبری است.
آمار شاخص‌های اقتصادی که سازمان‌های مختلف مسئول در ایران منتشر می‌کنند ادعای بالا را تائید می‌کند. بنابر این آمار، مناطق کردنشین در ایران از استان آذربایجان غربی تا ایلام بخش‌های توسعه نیافته مناطقر ایران هستند که از محرومیت ساختاری رنج می‌برند و در همه شاخص‌های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی از مناطق مرکزی ایران محروم‌تر هستند.
نوجوان۱۵ساله سروش رحمانی اهل روستای هانی‌گرمله هورامان بودپس ازتلف شدن چند راس قاطرکه برای کولبری با پرداخت پول قرض گرفته بودوبه خاطرمشکلات اقتصادی خانواده به زندگی خودپایان داد.
بایدگریست برای کشورکه مرزهایش بایدچرخه اقتصادی برای مردم باشد،امابه قتلگاه جوانان مرزدارتبدیل شده است pic.twitter.com/aEKupbgFUw— فردین رحیمی (@fardin_rahimi1) November 18, 2021
«نگاه امنیتی» و عدم توسعه‌یافتگی:
کردستان به‌دلیل دارابودن احزاب اپوزسیون مخالف حکومت، همیشه از سوی حاکمیت با «نگاه و برخورد امنیتی» مواجه بوده و محرومیت ساختاری و عقب‌مانده نگه‌داشتن کردستان یکی از نتایج این برخورد امنیتی است. چه‌بسا حاکمیت هم کولبری را تحمیل می‌کند و هم به بهانه وجود احزاب اپوزسیون در مرزها به نیروهای نظامی اجازه «آتش به اختیار» داده تا به کولبران شلیک کنند و کردستان را «امنیتی » جلوه دهند. همه این نیروها مصونیت قضایی دارند.
عاملان کشتار کولبران مصونیت قضایی دارند
«عثمان مزین»، وکیل پایه یک دادگستری در کردستان ایران، در رابطه با کشتار کولبران می‌گوید؛ «متاسفانه تاکنون هیچ ماموری بدلیل کشتار بی‌رویه کولبران و رهگذران کردستان حتی مورد بازخواست و احضار هم قرار نگرفته و مطلقاً مصوّن از مجازات هستند. فراتر از آن حتی مورد حمایت جدی هم قرار می‌گیرند«
در قوانین ایران کولبری جرم نیست
«عثمان مزین» حقوقدان و وکیل دادگستری در این خصوص می‌گوید: «در قوانین کولبری جرم نیست و مجازات و عقوبت اقدام به آن، کشته‌شدن و قتل نیست لذا مامور انتظامی حق ندارد بدون حکم قطعی مرجع ذیصلاح قضایی جان مردم را بگیرد».
مقامات جمهوری اسلامی و مساله کولبری
هرچند در قوانین ایران کولبری بعنوان « جرم » تعریف نشده و حتی خامنه‌ای گفته است او کولبران را قاچاقچی نمی‌داند چون کاری که آنها می‌کنند در حوزه قاچاق اهمیتی ندارد و با آنها برخورد هم نشود اشکالی ندارد. چرا که ۹۸ درصد قاچاق از معابر اصلی و قانونی کشور انجام می‌شود و اراده‌‌ای برای کنترل آن ۹۸ درصد نیست. اما برخورد با کولبران و کشتن آنها به مانند قاچاقچیان است و در مقابل کشتن کولبران و تحمیل کولبری و وضعیت وخیم اقتصادی مردم در مناطق مرزی، هیچ مسولی پاسخگو نیست.
طرح‌های پایان دادن به کولبری
از سال ۱۳۸۹ طرح‌های مختلفی برای پایان دادن به کولبری و ایجاد اشتغال در مناطق مرزی از سوی مسولان بیان می‌شود، اما تاکنون هیچی طرحی عملی نشده و روزبه‌روز با افزایش پدیده کولبری در کردستان مواجه هستیم. حتی در دوران کرونا دیدیم به دلیل گستردگی بیکاری و فقر کارگران ساختمانی گروه بزرگی بودند که به کولبری روی آوردند.
هرچند برخی از کولبران دارای « کارت کولبری» هستند، اما این طرح تعداد کمی از کولبران را شامل شده و هیچ‌گونه تغییری در وضعیت اقتصادی مردم این مناطق ایجاد نکرده است. چه‌بسا با بهانه‌های گوناگون و «امنیتی» این کارت از کولبران بازپس گرفته می‌شود.